MedRxiv: COVID-19 Mücadelesinde Bilimsel Yayıncılığa dair Büyük Bir Kolaylık

COVID-19’un karanlığında bilimin mum ışığı

COVID-19 pandemisine karşı verilen küresel yanıt içinde en kader belirleyici çalışmalar bilimsel çalışmalar oldu. 31 Aralık’ta DSÖ’nün tüm dünyaya bu hastalığı duyurmasını müteakip başlayan bilimsel çalışmalarla virüsün temel özellikleri, RNA yapısı, yayılım dinamikleri, sağlık sistemine getirdiği yük, hastaların klinik seyri, gereken tıbbi sarf malzeme miktarı, sosyal müdahalelerin yayılıma olan etkisi vb. sıralayabileceğimiz sayısız çalışmalar adeta bir toplumsal zeka oluşturdu, her çalışma bir diğerinin keşfettikleri üzerine yeni şeyler keşfetti ve karanlık yolumuza ışık tuttu. Bu sayede karar vericilerin ve toplumun sorunu daha iyi anlamasına ve yapılacak müdahalelerin en az ekonomik ve sosyal maliyetle yapılmasına büyük katkı sunuldu. Bilimsel çalışmalar olmasaydı, COVID-19 pandemisi de 1918 İspanyol gribi veya tarihteki veba salgınları gibi elimizi kolumuzu bağlayabilir, bizi çaresizlik içinde ölümü beklemeye mahkum edebilirdi. Ama bu sefer öyle olmadı, hızla yapılan derinlikli çalışmalarla insanlık bu tehdidi hızlı tanıdı, hızlı önlemler aldı ve hızlı müdahale etti.

Bir paradox: Bilimsel çalışmalar yayınlanana kadar iş işten geçmiyor mu?

Bilimsel çalışmalar konusunda önemli bir sorun var: Zaman! Virüsün yayılımını durdurmak için tüm müdahalelerin hızlı bir şekilde uygulanması gerekmesine rağmen bilimsel kanıtların oluşmasını beklemek önemli bir engel. Bir bilimsel yayının bir dergide yayınlanması en iyi ihtimalle aylar alabiliyordu. Böylece bu konuda karar alıcılar için gereken bilimsel kanıtlar çok geç kalmış, iş işten geçmiş oluyordu. Bu sebeple 2019 yılı Haziran ayında Cold Spring Harbor Labaratuvarı (CSHL), Yale Üniversitesi ve BMJ dergisi tarafından yeni bir online ortam oluşturuldu: MedRxiv (Med-arşiv diye okuyabilirsiniz). Eş zamanlı olarak yaşam bilimleri için BioRxiv (Biyo-arşiv) de oluşturuldu.

MedRxiv nedir?

MedRxiv bir arşiv sitesidir. Bilimsel bir dergi değildir. Yaptığınız bilimsel çalışmalar bu sitede etik onay ve hakem değerlendirilmesine tabi tutulmadan sadece ön değerlendirmeden geçirilerek “baskı öncesi çalışma (preprint)” olarak yaklaşık bir hafta içinde yayınlanır. Çalışmanıza ait bir dijital kimlik numarası (digital object identifier-DOI) verilir ve böylece bu çalışmanın size ait olduğu kayıt altına alınmış olur. Ayrıca bir dergiye göndermek için gereken zamandan tasarruf edilmiş, ürettiğiniz değerli bilgiler hızla bilim dünyasına sunulmuş olur. Böylece bilimsel üretiminiz zaman kaybetmeden karar vericilere rehberlik edebilir.

Daha sonra çalışmanızın eksik kısımlarını (etik kurul onayı, hakem değerlendirmesi, revizyonlar vs.) tamamlayarak dilediğiniz bilimsel dergiye başvurabilir, çalışmanızı literatüre kazandırabilirsiniz.

Etik kurul onayı?

MedRxiv, yapılan çalışmaların etik onay sorumluluğunu üstlenmez, sizin bütün etik kurallara uyduğunuza dair beyanınızı esas kabul eder. Ayrıca tüm çıkar çatışmalarını ve çakışmalarını da kayıt sırasında beyan etmenizi ister.

Telif hakları

Önemli not: Gönlünüz ferah olsun, MedRvix telif haklarını devralmaz, çalışmanızın telif hakları sizde kalır. Bir çalışmayı yayınlarken kayıt esnasında çalışmanızın paylaşım izinlerini Creative Commons (CC) lisanslarından dilediğinizi seçerek yayınlayabilirsiniz. (Örn. Sunduğunuz bilgilerin kullanımında ticari amaç, çalışma sahiplerine atıf, tekrar uyarlama gibi izinler verip vermediğinize göre lisans kodu seçebiliyorsunuz. Detaylı bilgi için Bkz: CC)

Kabul edilen çalışma türleri ve alanları

MedRxiv sağlık bilimleri alanındaki çalışmaları kabul etmektedir. Ayrıca çalışmalar İngilizce olmak zorunda. Orijinal araştırma, sistematik derleme, meta analiz, klinik araştırmalar, metodolojik araştırmalar, veri sunan araştırmalar bu sitede yayınlanabilir. Bununla birlikte derleme, uzman görüşü, vaka sunumu gibi veri içeren makaleler yayınlanmamaktadır.

Kim hazırlayacak o kadar başvuru dokümanını?: Hiç Kimse!

Yaptığınız araştırma metnini tek bir PDF dosyası olarak yüklemeniz yeterli. Araştırmanızın görsel veya tablolarını harici olarak da yükleyebilir ve paylaşmak istediğiniz veri setlerini de paylaşabilirsiniz.

Referans gösterme, Atıf?

Çalışmanıza atanan doi numarası ile atıf alabilir, başka yayınlara atıf yapabilirsiniz.

Unutmadan: yüklediğiniz bir yayını revize edebiliyorsunuz, doi numaranız da aynı kalıyor. Çalışmanızı bir dergiye göndermek isterseniz tüm dokümanları tekrar yükleme gereği duymadan yazar panelinden ilgili dergiyi seçip başvuru yapabiliyorsunuz.

İşte böyle. :) İnsan bedenindeki nöronların ürettiği impulslar nasıl tüm vücudumuzu yönetiyorsa, bilimsel çalışmalar da karşılaştığımız felaketlere karşı yanıtımızın kaderini belirliyor. Bu bağlamda içinde bulunduğumuz pandemi mücadelesinde bilim insanlarına büyük ve tarihi sorumluluklar düşüyor. Karar alıcılara bilgi desteği sunmak, yapılacak müdahalelerin artılarını eksilerini tartışmak, kendi toplumlarına özgü çalışmalarla topluma özgü yanıta rehberlik etmek, böylece toplumsal bir zeka oluşturmak bu tarihi sorumluluğun birer parçası olabilir.

Her bilim insanının kendi alanındaki tarihi sorumluluğuna odaklanmasıyla en doğru kararların hızlı şekilde alındığı bir mücadele, en fazla hayatı kurtaracak bir yol kanaatimce, naçizane.

Okuduğunuz için teşekkür ederim, çevrenizde istifade edeceğini düşündüğünüz akademi mensupları ile paylaşırsanız bahtiyar olurum :)

Abdullah Uçar